Her şey nasıl çok güzel olabilir?

Türkiye nur topu gibi yepyeni bir slogana kavuştu: “Her Şey Çok Güzel Olacak.” 31 Mart yerel seçim sonuçları belirginleşmeye başladığında muhalefet saflarında doğan bu sloganın insanlara umut ve enerji veren bir yanı var — o kadar ki, sonunda iktidar da bunu yarım ağız sahiplenmeye başladı.

Ancak umut kendi başına bir yol sunamaz. Onun için şimdi şu soru yanıtını bekliyor: Her şey nasıl çok güzel olabilir?

Bu ülke son 100 yıl içinde iki kere kendini yeniden kurgulamaya yöneldi. Önce “Batı uygarlığının bir parçası” olmaya çalıştık. Olmadı, ardından “İslam ülkesi” olmaya yöneldik. O da olmadı.

Bu iki büyük hayal bize çok pahalıya patladı.

Her iki seferinde de politik rejimimizi, ekonomik tercihlerimizi, yaşam kültürümüzü, uluslararası konumlanışımızı, hatta demografik yapımızı neredeyse kökten değiştirmeye zorlandık. Tarih anlatımız, her seferinde peşine düştüğümüz hayale uygun düşecek şekilde yeniden yazıldı.

Sonuçta pek bir yere varamadık, 100 sene sonra bugün gene varoluşsal bir kriz içindeyiz.

Şimdi bu krizden bir çıkış yolu bulabilmek için bu her iki “uygarlık yenileme” uğraşımızın değişmeyen, ortak yanları var mı, buna bakmakta yarar var.

Hata neredeydi?

Her iki seferinde de kıyafetlerimizi, yaşam tarzlarımızı değiştirerek ya da köprüler, yollar, barajlar yaparak “modern” bir ülkeye ulaşabiliriz sandık. İlk seferinde CHP önderliği, ikinci seferinde AKP önderliği hedefe ulaşmak için yeterli sayıldı.

Ancak her iki seferinde de demokrasi ve demokratik tartışma gerekli görülmedi. Tam tersine özgür düşünce ve eleştirinin, yurttaş katılımının devletin geleceği için bir tehdit oluşturduğuna inanıldı. Oysa,

“…sadece bilim ve teknoloji değil, sanat, müzik, edebiyat. Bunların tümünün insan düşüncesi ve insan duyarlılığı ile ilişkileri, felsefi düzeyde buluşan sentezleri var. Tümünü birleştiren bir ağ dokusu var. Bu, beynin çalışmasındaki tümel koordinasyona ve modern iletişim ağlarına benzeyen bir doku olmalı. Bunun adına da uygarlık deniyor. Biz gençliğimizde bu büyük entelektüel dokunun farkında olmadan yaşadık.

Düşünce özgürlüğü temel bir insani kavramdır. Biz ilk Cumhuriyet kuşakları özgürlük için savaşan bir toplumun içinde büyüdük… Fakat bu özgürlüğün temelde bir düşünce özgürlüğü olduğunun farkında değildik…”

Cumhuriyet döneminin temel eksikliğinin, mevcut olmaması diğer her şeyi – bugün de hâlâ – bozan, sakatlayan eksikliğin Doğan Kuban’ın 22 Mayıs 2015 Cumhuriyet kitap ilavesinde yer alan bu sözlerinden daha dolaysız ve içten bir ifadesini ben görmedim. Buna bir de antiemperyalist ya da ilerici veya devrimci olmak ile özgürlük arasında hiçbir dolaysız bağ olmadığını eklersek, Cumhuriyet tarihimizden çıkarılacak en önemli dersi formüle etmiş oluruz: Özgür eleştiri ve tartışma olmazsa kendi yolumuzu bulamayız.

***

Bugün yaşamakta olduğumuz varoluşsal kriz ülkedeki bütün “inşaatları” derinden sarsıyor. Ekonomik, siyasi, sosyal, kültürel yapılar art arda depremler yaşıyor. İnşa edilmiş tarihler de öyle! Şu ya da bu politik aktörün ya da akımın haklılığını, uygulamalarının doğruluğunu, görüş ve ahlak anlayışının geçerliliğini gerekçelendirecek şekilde seçilip alınmış geçmişle ilgili parçalardan oluşan tarih anlatıları çöküyor.

Tarihimiz bütün genişliği ve derinliğiyle tüm toplumun yaşadığı deneyimlerin tarihidir. Bütün bu acı deneyimleri dikkate almadan yeni bir ufka yönelemeyiz.

Son 100 yıllık tarihimizde yurttaşlar arasında ayrımcılık yapılmayan tek bir dönem yaşanmadı. “Mağdurların” olmadığı bir dönemi hiç görmedik. Bazen şu kesimdeki bazen bu kesimdeki insanlar “ikinci sınıf vatandaş” sayıldı. Buna karşı direnmeye çalışanlar olduğunda en sert şekillerde ezildi. İnsanlar kendi ülkelerinde yabancı yerine kondu, geri bırakıldı. Tarihimizin en önemli hakikati budur. Buna bütün zamanlar için son vermeden hiçbir şey güzel olamaz.

Hiçbirimiz şu ya da bu hükümetin kendi çıkarı için kullanacağı tarih makinesinin bir parçası olamayız, biz insanız. Her birimizin kabul görmesi gerekir. Her birimizin onuruna saygı gösterilmesi gerekir. Bütün canlıların onuruna saygı gösterilmesi gerekir. Bunun yolu ayrımsız her birimize haklarımızın tanınmasıdır, eşit haklı olarak kabul görmemizdir. Sözde değil, her uygulamada. Düşünce özgürlüğü ve düşüncelerimizi serbestçe açıklama, yayma hakkı, eksiksiz örgütlenme hakkımız olmalı. Katılım olanaklarımız olmalı, devlet her birimize bu olanakları sorumlulukla kullanabileceğimize güvenecek kadar saygı göstermelidir. Sadece adaletin egemenliğinin hüküm sürdüğü, her yurttaşın gönül rahatlığıyla “bu benim devletim” diyebileceği bir devletimiz olmalıdır. Ve çoğunluğun ancak azınlığın, arzu edilir değil’in ötesinde “kesin yanlış” demeyeceği şeyleri yapabildiği bir rejimimiz.

Hepimizi sağaltıcı olacak kilit soru şudur: Bir bütün oluşturan ama sadece bizim için yapılmamış bir dünyaya girmeyi elzem telakki ediyor muyuz? Orada hepimizin olacağını kabul edebiliyor muyuz? Özgürlük, eşitlik, kardeşlik, haysiyet – sadece bizim için değil herkes için olacak mı?

Bakın, asıl önemli mesele şuradadır: Bugün ülkemizin karşı karşıya bulunduğu derin sorunlara ne gibi çözümler bulunabileceği konusunda hiç kimsenin elinde geçerli formüller yok.

Cevap bekleyen en önemli birkaç soru mesela: Ekonomide 1980’lerden bu yana şu ya da bu ölçüde uygulanagelen neoliberal politikaların hâlâ sürdürülebileceğini ileri sürebilecek kimse var mı? Bende daha iyisi var diyebilecek birisi? Uluslararası politikada uzun yıllar yapmış olduğumuz gibi gene genel olarak Batılı ülkelerin yanında mı konumlanalım diyeceğiz? Yoksa Şanghay Beşlisi bizi bekliyor mu? Ya da? Gene eski parlamenter rejime geri mi dönelim, yoksa daha düzgün bir başkanlık rejimine mi geçelim? Bu konuda inandırıcı bir projemiz var mı? Ya Kürt sorununu ne yapacağız? 21’inci yüzyılda sözgelimi yapay zekâ teknolojilerine sahip olmayanları geçmişte sömürgelerin olduğundan daha beter koşulların beklediği her geçen gün daha çarpıcı şekillerde gözler önüne serilirken, biz daha bir çip bile üretemeyen bu ülkede teknoloji meselesini nasıl çözeceğiz? Ya bu soruların hepsini kökten değiştirecek şekilde derinleşen iklim değişikliği konusu, denizlerin hızlanan yükselişi, türlerin artan yok oluşu ne olacak?

^{* * *}

Cevapları bilmiyoruz da onları nerede bulacağımızı, nerede arayacağımızı tam biliyor muyuz? Teori de mi? Batılı kurumların önerilerinde mi? Liderlerin kafasında mı? Geçmişe mi geri döneceğiz? Bize rol modeli olabilecek ülke mi arayacağız? Orada geleceğe umutla bakabilen birini bulabilecek miyiz?

Şu bir gerçek: Ekonomimiz de politikamız da yereldir. Bütün sorunlarımız yereldir. Çözümleri de ancak yerel olarak bulunabilir.

“Ekonomik analiz dediğimiz şeyi” diyordu Schumpeter, “tarih, istatistik ve ‘teori’, bu üçü oluşturur. Bu üç temel alanın en önemlisi bugünün olgularını da içeren ekonomik tarihtir.”

Kuşkusuz kapitalist ekonomi (ve aynı şekilde iklim) küresel olarak bağlantılı bir sistem, ancak onun getirdiği sonuçlar değişik zamanlarda ve mekânlarda çok farklı yaşanıyor; o nedenle bu sonuçlara farklı tarihlerde ve farklı coğrafyalarda çok farklı şekillerde karşı konulması gerekiyor.

Onun için kendi çözüm yollarımızı ancak kendimiz bulabiliriz. Geçerli çözüm, ancak geniş toplum kesimlerinin karşılıklı saygı ve eşit haklılık temelinde serbestçe tartışıp birlikte geliştirecekleri, birlikte uygulamayı deneyecekleri, sonra tekrar tartışıp iyileştirecekleri çözümler olabilir.

Bugün artık ancak toplum çapında çok geniş taşıyıcılara sahip görüş birlikleri, mutabakatlar oluşturabilirsek yol alabiliriz. Bunun için de herkesin herkesle konuşmaya, tartışmaya, birbirini anlamaya çalışmaya başlaması gerekir. Birbirimiz hakkında taşıdığımız kanaat karşılıklı gerçekliklerimizi deneyimlemiş olmaktan kaynaklanmıyor, reel değiller, büyük ölçüde ayrı ayrı durmamızda yarar görenler tarafından inşa edilmiş algılar. Birbirimizle konuşmaya başlarsak hem birbirimizi hem de kendi benliğimizi daha iyi tanımaya başlarız.

Hep belli bir ideolojik yaklaşımla önceden belirlenip şu veya bu şekilde bize yukarıdan dayatılan yolları denedik. Bir yere varamadık. Şimdi bir kere de aşağıdan birlikte bir şeyler inşa etmeyi deneyelim. O zaman hem kendi ülkemizin hem de başka ülkelerin tarihsel deneyim birikimi içinde bize esin kaynağı olabilecek çok çeşitli unsurlar da olduğunu görebiliriz.   

Aramızdaki çelişkilerin antagonist çelişkilere dönüşmesini engellemek, bu çelişkilere rağmen mutabakatlar oluşturmak pekâlâ mümkün olabilir. Bunun yolu çıkarılacak parazitlere aldırmadan, engelleme çabalarına prim vermeden birlikte konuşmaya başlamaktan geçiyor. Toplumun her seçimde tekrar tekrar görüldüğü gibi yüzde 50 yüzde 50 bölünüp karşı karşıya kalmasını aşmanın, seçim sonuçlarına odaklanıp kalmanın ötesine geçmenin başka bir yolu yok.