Yeni bir resmin ilk fırça darbeleri

31 Mart Yerel Seçimleri önemli bir başarı oldu. Başarıyı getiren ise yeni bir yaklaşımdı. Toplumu karşıt kamplara ayıran, bölücü, kendinden olmayanları ötekileştiren zihniyete bu kez prim verilmedi. Seçim ortamında birleştirici, barışçı bir zihniyet sergilendi. Kazanan muhalif adaylar şu ya da bu partinin temsilcisi, şu ya da bu siyasi ideolojinin savunucusu görünümünde sivrilmediler, öyle ki HDP de bu adayları doğrudan destekleyebildi. Seçim ortamında ve hemen sonrasında kamplaşmanın devam etmesinden yana olanların barutlarının kalmamış olduğunu, artık kurusıkı atmaya başladıklarını da gördük.

Bu yeni yaklaşım çok önemli, çünkü seçimlerdeki ülke çapındaki oy dağılımı iki taraf arasındaki yıllardır süre giden bölünmenin genelde devam ettiğini ve Kürt seçmenlerin ana yığının da ayrı bir üçüncü taraf haline gelmiş olduğunu gösteriyordu. (Bu arada: sağ-sol, muhafazakâr-modern, İslamcı-laik ayrımları bu bölünmeyi açıklamaya yeterli olmuyor.)

Daha da önemlisi, seçimler öncesi dönemde politik tartışma giderek nefret ve şiddet duygularıyla, artan bir ötekileştirmeyle yüklü hale gelmişti. Sanki “Vaka-i Hayriye” diye adlandırılan Yeniçeri Ocağının kanlı bir şekilde tasfiyesinden bu yana, son iki yüz yıldır bir türlü kurtulamadığımız kutuplaşmanın en derin, en içinden çıkılmaz aşamasında yaşıyor gibiydik.

Seçim sonuçları—bir ölçüde de olsa—bu kutuplaşmayı aşmaya başlamanın mümkün olduğunu gösterdi. Ülkede yeni bir siyasi iklimin filizleri boy verdi.

***

Bugün sadece ekonomimiz değil, politik yapımız, hemen hemen tüm kurumlarımız derin bir kriz içinde. Hepsinin kökeninde kimlik bunalımımız yatıyor. Selim Deringil, Toplumsal Tarih dergisinin Ocak 2019 sayısındaki yazısında şöyle diyor: “En azından iki asırdan beri Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin içinden çıkamadığı meşruiyet bunalımı milli kimliğimizi oluşturmaktadır zira bunca yıldır kimlik bunalımı yaşadığınızda o hal bunalım olmaktan çıkmış ve kimliğinizin ta kendisi olmuştur.“ 

Bu bunalım, toplumsal-tarihsel gerçekliğimizi bir türlü olduğu gibi kabul etmemekten kaynaklanıyor. Dün de öyleydi, bugün de öyle.

Bu toplum hep melez bir toplum, melez bir ülke olageldi. Bizans da öyleydi, Osmanlı da öyleydi, Cumhuriyet de öyle oldu. Hatta “İyon uygarlığı” zamanındaki Anadolu bile Pers İmparatorluğu’na bağlı şehir devletlerinden ibaretti.

Bizim neyimiz melez değil ki? Konuştuğumuz dil mi, mutfağımız mı? Şarkı, türkü ve ilahilerimiz mi? Giyim ya da yaşam tarzlarımız mı? Genlerimizin analizi atalarımızın dört bir coğrafyadan gelme insanlardan meydana geldiğini gösteriyor. Kaçımız üç ya da dört kuşak öncesi “dönme” bir anne ya da babadan geliyor, bunu bile bilemiyoruz. Doğulu muyuz, Batılı mı? 200 yıldır bir türlü karar veremedik. 

Bu topraklarda “saf” hiçbir şey yok.

Öyleyse gerçekliğe öyle, olduğu gibi yaklaşmak lazım. Bu melez, üstelik melezliği biteviye artan, çeşitlenen ülkeyi nasıl dün o kadar zorlamaya rağmen “Batı ülkesi” yapamadıysak, bugün de “İslam ülkesi” yapamıyoruz. Topluma devlet eliyle yukarıdan aşağı kimlik ve karakter giydirmek mümkün değil. Bu çabalar sadece acı, hem de büyük acılar getiriyor, insanlarda derin yaralar açıyor.

Yukarıdan aşağı kültür inşa edilemiyor. Çünkü kültür bizatihi çelişkili bir olgu, saf bir şey değil. Kodlanabilir, okullarda öğretilebilir bir şey değil. İnsanların günlük yaşamları içinde birlikte yaptıkları, zaman içinde kendi kendini inşa eden bir şey, hayatı birlikte yapmaktan geliyor. Hayat gibi de çelişkili.

Zaten bizler, bu topraklarda yaşayanlar uzun, çelişkili, karmaşık bir tarihin ürünleri olarak melez insanlarsak, kültürü yaşayışımız nasıl saf ve çelişkisiz olabilir?

Toplumu formatlamak isteyenler bu amaçla onun siyasi hafızasını da formatlamaya çalışırlar. Her formatlayıcı kendine uygun bir “Altın Çağ” efsanesi geliştirir – bu İslam’ın ya da Osmanlı’nın tarihine ilişkin olabileceği gibi, Ulusal Kurtuluş Savaşının ya da Cumhuriyetin ilk yıllarının tarihine ilişkin de olabilir. Okullarda, medyada, kitaplarda, törenlerde, siyasi nutuklarda toplumsal hafızadan bazı bilgiler silinip başka yeni bilgiler eklenerek her seferinde tarih yeniden yazılır. Yeni formata karşı çıkanlar da “Altın Çağ” efsanesine, yurtseverliğe ihanet edenler sayılır. Böylece hem geçmiş muhaliflere karşı bir silah haline getirilir, hem de bugün için tartışılabilir kabul edilen politik tercihler sınırlanmış olur.

İnsanların politik tartışmaya angaje olabilmesi için olgular ve varsayımlar konusunda paylaşabildikleri bir temel olması gerekir. Paylaşılan temel formatlanarak daraltıldığında insanların anlamlı bir tartışma yürütmesi önlenir. Politik tartışmanın format dışına çıkması böylece engellenir. Daha da önemlisi tartışmanın sınırlanmasıyla toplumun geleceğe ilişkin beklentilerinin ufku da şekillendirilmiş olur. “Çağdaş medeniyetler seviyesine” çıkılacaksa, alternatif modernleşme yollarını gündeme getiremezsiniz. “İslam toplumu” olunacaksa, insan haklarını, özgürlükleri, kadınların eşitliğini, LGTBİ haklarını ağzınıza alamazsınız.

Bu topraklarda demokrasinin gelişmemiş olmasının sebebi, ne eğitimsizlik ve cahillik, ne de sosyal ve ekonomik geri kalmışlıktır. Din de değildir. İnsanların tartışmasının imkân ve alanlarının, politik tartışmanın konu ve kapsamının şu da bu şekilde dar tutulmuş (es kaza biraz genişleyince de gene zorla daraltılmış) olmasıdır. Bunalımın en sonunda “kimliğimiz haline gelmiş” olmasının temel sebebi de budur. 

Ne kadar çok fatura ödedik bu yüzden. Aramızda dün ya da bugün mağdur olmamış bir kimse var mı? Yerinden yurdundan sürülmemiş, malına mülküne el konmamış, işkencelerden geçirilmemiş, darağaçlarında sallandırılmamış, Sansaryan’da tırnakları sökülmemiş, yıllarca hapislerde çürütülmemiş? Konuşması, yazması yasaklanmamış? Korkutulmamış? Bildiğimiz solcu yok da, sağcı var mı? Kürt ya da İslamcı? Liberal? Hep birbirimizi yemedik mi? Ve hangimiz masumuz?   

***

31 Mart yerel seçimlerinde ilk politik performansına tanık olduğumuz yeni yaklaşım – henüz filiz halinde de olsa – toplumun bölünmüşlüğünü aşmanın başka yolu olmadığı için çok önemli.

Bugün dünya çapında artan karmaşıklık ve karşılıklı bağımlılık bizden açılmamızı—aklımızı, kalbimizi, irademizi açık tutmamızı—talep ediyor. Bugün politik olarak da her yerde iki zihniyet karşı karşıya geliyor: bir yanda insanların aklını kapalı tutma, onları cahilleştirme, kalplerini ötekilere karşı nefretle doldurma, iradelerini korkuyla köreltme peşindeki kapalı rejim yanlıları var.  Öte yanda aklı merak ve ilgiye, kalbi merhamete, iradeyi cesarete açık tutmayı savunan açık toplum yandaşları yer alıyor. 31 Mart yerel seçimleri de öncelikli olarak bu iki zihniyetin karşı karşıya gelmesi şeklinde yaşandı.

Şimdi politik tartışmayı güvensizlikten, öfke ve nefretten iyice temizlemek için toplum olarak bir ve aynı tarihi paylaştığımızı görmeliyiz.

Biz bu toprakların çocuklarıyız. Bizi bu topraklar besliyor. Ölülerimizi bu topraklara gömüyoruz. Bizi karşıt kamplara yerleştirdiğini varsaydığımız uluslar, dinler, medeniyetler, ideolojiler yokken de bu topraklarda yaşayanlar vardı. Tarihimiz ne 19 Mayıs 1919’da ne de 29 Mayıs 1453’te ya da 1071’de başladı. Ta Göbeklitepe’den bu yana, 12-15 bin yıl öncesinden, belki de daha öncesinden beri buradayız. Bu topraklarda yaşamış, çalışmış, eser bırakmış herkesin üzerimizde hakkı var. Hepsi bizim atamız.

Etnik kökenlerimiz, konuştuğumuz diller, dini inançlarımız, metafizik görüşlerimiz hepsi bu topraklarda yeşermiş ve benimsenmiş şeyler. İnsanlık onuru, özgürlük, eşitlik, dayanışma fikirleri de buraya ait. Sahipleri burada. Hepsi yerli.

Melezliğimizi—türlü çeşitli dillerden, inançlardan, zihniyetlerden, yaşam tarzlarından, cinsel tercihlerden, damak tatlarından—insanlar olduğumuzu, hiçbirimizin saf ve değişmez bir özelliği temsil etmediğini nihayet—ve bütün zamanlar için—kabul etmeliyiz. Ve birbirimizle konuşmaya başlamalıyız.

Aslında biz insanlar ilginç, tuhaf şeylerizdir. İçinde yaşadığımız evren de öyledir. Dünyamızın çekirdeğinde düzen ve düzensizliğin birlikteliği vardır. Gezegenler, yıldızlar ve hayat, hepsi düzenlerini düzensizliğin üzerinde kurar. Düzen ile düzensizlik konusunda biz insanlar da çelişkili bir ilişki içindeyizdir hep. İkisinden sadece birini tercih edemeyiz. Bir biri, bir diğeri bizi çeker. Bazen ilke, kural, yasa ve düzenlemeleri benimser, neden ve sebepler ararız, öngörülebilirlik isteriz. Bazen de kendiliğindenlik, belirsizlik, yenilik ve kısıtsız özgürlük peşinde oluruz. Öngörülebilirlik ararız ama yeniyi de özleriz.

Doğru olan bu kaçınılmaz çelişkileri kucaklamaktır. Politik bölünmede karşı kampta olduğunu düşündüğümüz insanların her şeyinin bizden farklı olduğu sanmaktan vazgeçmeliyiz. Onları her bakımdan karşımıza almaya, üzerinde konuşabileceğimiz müşterek hiçbir konu olmadığını var saymaya son vermeliyiz. Konuşmazsak birlikte bir şey yapamayız.

Ülkenin kaderini belirlemek için aynı sandıklara oy atan insanların, önceden, sözgelimi oy attıkları mahallenin, yaşadıkları semtin müşterek sorunları ve bunların çözüm imkânları üzerine aralarında konuşamamasının anlamlı bir gerekçesi olabilir mi?   

Bugün Türkiye’de melez bir toplumda yaşamakta olduğumuzu kabul etmek, geçmişte bu topraklarda var olmuş bütün medeniyetlerin ve halkların tarihini kendi tarihimiz olarak görebilmemizi sağlar.

Toplumumuzun melezliği aynı zamanda tüm dünya nüfusunun çeşitliliğinin bir yansıması değil midir? Bu toprakların tarihinin, bu coğrafyanın kültürel birikiminin her bir parçası kendi içinde dünyanın farklı bir köşesindeki bir halka, bir topluluğa uzanan bir barış ve işbirliği çağrısı taşır.

Toplumumuza ve geçmişimize böyle bakmak, birlikte sınırsız, özgür —hiçbir şekilde formatlanmamış — karşılıkla saygıya dayalı bir politik tartışma yürütebilmek için “müşterek bir dünya”ya sahip olduğumuz anlamına gelir. Bu, birlikte geleceği kurmaya, kendimize yeni dinamik bir kimlik inşa etmeye başlamak demektir. Demokrasinin olmazsa olmaz koşulu olan politik tartışmayı ülkemizde yeniden canlandırmak demektir.

Böylece kutuplaşmanın zirve noktasını geride bırakabilir ve krizden çıkış yoluna koyulabiliriz.

Fikirlerimiz elbette farklı farklı olacaktır. Birlikteliğimiz elbette çok çeşitli çelişkiler içerecektir. Ama bu sefer ortak kararlar almak, çelişkilerin uzlaşmaz hale gelmesine izin vermemek mümkün olabilecek. İki yüz yıllık tarihsel bölünmelerimizi birlikte aşmamız mümkün olabilecek. Hakikatin, doğrunun ne olduğuna birlikte karar verebileceğiz.

^***

1 Nisan sabahı oluşan ve 17 Nisan günü İstanbul’da mazbatanın alınmasıyla biraz daha renk kazanan sahnede ben böyle bir resmin ilk fırça darbelerini gördüm.